سونوگرافی





سونوگرافی، تشخیص بی‌خطر بیماری‌های زنان

سونوگرافی وسیلة تشخیصی بی‌ضرری است که کاربردهای بسیاری در تمامی رشته‌های پزشکی، به‌ویژه رشتة تخصصی زنان و زایمان، دارد. به‌طوری‌که، بسیاری از تشخیص‌ها و تصمیم‌گیری‌ها در پزشکی بر مبنای گزارش سونوگرافی انجام می‌شود. دکتر حمید بهنیا، مدیر گروه زنان و زایمان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در زمینة موارد استفاده از سونوگرافی گفت: «به‌طور معمول برای تأیید حاملگی، تشخیص سن حاملگی و برخی از ناهنجاری‌های مادرزادی، ازجمله آنانسفالی (تشکیل نشدن جمجمه)، سونوگرافی درخواست می‌شود. اغلب ناهنجاری‌ها در هفته‌های 12 تا 14 حاملگی قابل تشخیص است. چرا که در مواردی که به سقط‌های درمانی نیاز است، باید قبل از 16 هفتگی انجام شود. همچنین در مواردی که حاملگی بدون سرانجام است و جنین زنده نمی‌ماند، می‌توان در این دورة زمانی، طبق قوانین شرع، به حاملگی خاتمه داد.» وی سایر موارد استفاده از سونوگرافی را تشخیص سن حاملگی، تعیین ناهنجاری‌ها، تعیین مقدار مایع آمنیوتیک، تعیین محل جفت و تعیین یک یا چندقلویی دانست و افزود: «درصورتی‌که عوارضی همچون فیبروم (تومور بافت فیبری) یا مول (بچه‌خوره) با حاملگی همراه باشد و پزشک از نظر بالینی مشکوک شود، بیمار را برای انجام دادن سونوگرافی ارجاع می‌دهد.» سونوگرافی واژینال (داخلی) در مواردی انجام می‌شود که نیاز است جزئیات رحم و تخمدان یا وضعیت جنین در اوایل بارداری بررسی شود، در سایر موارد، سونوگرافی از روی شکم انجام می‌شود. درصورتی‌که تدابیر بهداشتی لازم انجام شود و پوشش مخصوص استفاده شود، احتمال ایجاد عفونت به دنبال سونوگرافی واژینال به حداقل می‌رسد. بهنیا با انتقاد از انجام دادن سونوگرافی‌های متعدد در بارداری گفت: «اگر نتایج سونوگرافی برای متخصصان زنان قانع‌کننده نباشد، نیاز به تکرار سونوگرافی است که در اغلب موارد نیز این‌گونه است. زیرا، در سونوگرافی برخلاف سایر روش‌های عکسبرداری که عکسْ مدرک است، عکس مدرک و ملاک تعیین‌کننده نیست که بتوان با دیدن عکس آن را تفسیر کرد و باید گزارش سونوگرافی کامل باشد. بنابراین، اگر گزارش سونوگرافی ناقص باشد، دائماً تکرار می‌شود و موجب بلاتکلیفی بیمار و پزشک می‌شود.» وی در خصوص اینکه آیا انجام دادن سونوگرافی به‌دفعات برای جنین ضرر دارد یا نه، گفت: «مقدار انرژی صوتی ساطع‌شده در سونوگرافی، برخلاف دستگاه‌هایی که از انرژی صوتی در موارد درمان و جراحی استفاده می‌شود، بسیار کم است و در حدی نیست که در جنین اختلالی ایجاد کند. با وجود این، در چند مقاله آمده بود که سونوگرافی بر وزن و هوش کودک اثر دارد. لیکن هیچ‌یک از این موارد به صورت مطالعات پایه ثابت نشده است و نمی‌توان گفت که مثلاً فلان عارضه در اثر سونوگرافی ایجاد شده است. با توجه به اینکه هر کار غیرضروری در حاملگی ممکن است با عوارضی در آینده همراه باشد که ما از آن بی‌‌اطلاع باشیم، بهتر است اگر ضرورتی وجود ندارد، سونوگرافی انجام نشود. همچنین، بیماران باید برای سونوگرافی به مراکزی مراجعه کنند که مورد اعتماد پزشک معالجشان باشد تا از سونوگرافی‌های متعدد پرهیز شود.» وی انجام یک نوبت سونوگرافی در هفتة 11 تا 14 حاملگی را پیشنهاد کرد، چرا که در این زمان، برخی ناهنجاری‌ها و تعداد جنین‌ها مشخص می‌شود. مدیر گروه زنان و زایمان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی اضافه کرد: «هفته‌های 11 تا 14 حاملگی بهترین زمان برای تعیین سن حاملگی است و سونوگرافی در این زمان دقیق‌تر از سونوگرافی در هفتة 38 برای تعیین سن حاملگی است. بنابراین در مواردی که زن باردار تاریخ آخرین قاعدگی‌اش را فراموش کرده یا به سن حاملگی مشکوک است، در این فاصلة زمانی، سونوگرافی لازم است. همچنین به دلایل خاصی نظیر وجود اشکال ساختمانی در پشت جنین یا مشکوک شدن به کم یا زیاد بودن مایع آمنیوتیک، سونوگرافی درخواست می‌شود.» وی یادآور شد: «درحال‌حاضر، کلیة ناهنجاری‌ها به‌جز سندروم داون، آنانسفالی و اختلالات اسکلتی‌ـ‌عضلانی بعد از 18 هفتگی قابل تشخیص‌اند و بهترین زمان برای تشخیص ناهنجاری‌های قلبی، کلیوی و... بین هفته‌های 20 تا 24 حاملگی است. پس از هفتة هجدهم، به‌دلیل کاهش فیزیولوژیک مایع آمنیوتیک، ناهنجاری‌های دستگاه‌ها و اندام‌ها قابل تشخیص نیست.» وی با بیان این مطلب که سونوگرافی در تشخیص اختلالات رشد جنین مؤثر است، افزود: «برای تشخیص رشد جنین، سن حاملگی باید مشخص باشد تا در صورت وجود اختلال شناسایی شود.» مدیر گروه زنان و زایمان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی بر نقش سونوگرافی در درمان نازایی تأکید کرد و گفت: «امروزه سونوگرافی از ابزار اساسی در درمان نازایی است، چرا که با سونوگرافی بررسی می‌شود که تخمک‌گذاری به‌موقع انجام می‌شود یا نه و، در صورت تجویز داروهای تحریک‌کنندة تخمک‌گذاری، سونوگرافی بهترین راه کنترل تأثیر دارو در بدن است. در مواردی هم که به لقاح آزمایشگاهی نیاز است، تخمک تحت هدایت سونوگرافی واژینال از تخمدان آسپیره می‌شود. همچنین برای کنترل لانه‌گزینی و انتقال جنین بعد از لقاح، سونوگرافی به‌کار می‌رود. سونوگرافی در تشخیص توده‌های لگنی و ناهنجاری‌های لگنی هم می‌تواند تأییدکنندة تشخیص بالینی باشد. ضمن اینکه تخمدان‌های پلی‌کیستیک به‌راحتی با سونوگرافی تشخیص داده می‌شوند. لیکن باید مطلع باشیم که در سونوگرافیِ 50 درصد خانم‌های بدون عارضه هم، تخمدان‌های پرکیست دیده می‌شود. تخمدان پلی‌کیستیک زمانی اهمیت دارد که با علائم بالینی همراه باشد. شایع‌ترین علائم آن بی‌نظمی در قاعدگی و تأخیر در زمان آن، چاقی و پرمویی است. در این صورت، نیاز به اقدامات درمانی است. در بسیاری از موارد، خانم‌ها بدون اینکه عارضه‌ای داشته باشند، هر دو تخمدان یا یکی از آنها پلی‌کیستیک است و نباید صرفاً به‌دلیل مشاهدة تخمدان پلی‌کیستیک در سونوگرافی اقدامات درمانی انجام شود.»■